Wat doet dopamine? 9 Functies op een rij
|
|
Tijd om te lezen 7 min
Dopamine is geen 'gelukshormoon' zoals veel mensen denken, maar eerder een aandrijver: Het zorgt dat je in beweging komt, helpt je vol te houden en koppelt gedrag aan beloning .
Toch is dat nog maar een klein deel van het verhaal. Deze bijzondere stof beïnvloedt allerlei processen in je brein en lichaam, vaak zonder dat je het doorhebt.
In dit artikel ontdek je hoe veelzijdig dopamine eigenlijk is, en waarom het zo’n grote invloed heeft op hoe je denkt, voelt en handelt.
Dopamine is een neurotransmitter en drijvende kracht achter gedrag. Het koppelt acties aan beloning en speelt een essentiële rol bij beweging en motivatie.
In de prefrontale cortex werkt dopamine als een rem op impulsen; in het beloningssysteem juist als gaspedaal voor alertheid en actie.
Dopamine beïnvloedt negen functies, waaronder motoriek, leren, focus, hormoonbalans, slaap-waakritme, besluitvorming, impulsbeheersing en het verlangen naar beloning (‘wanting’).
Wat is dopamine?
Dopamine is een boodschapperstof. Dat noemen we ook wel neurotransmitter . Deze stoffen geven signalen door tussen hersencellen.
Je lichaam maakt dopamine aan in diepe hersengebieden:
- De substantia nigra – Vooral betrokken bij beweging
- Het ventrale tegmentale gebied (VTA) – Betrokken bij motivatie en beloning
Wat doet dopamine?
Stel je voor: Je ervaart iets belangrijks of leuks, een beloning, een spannend moment of het behalen van een doel. Dan komt dopamine vrij. Het trekt je aandacht, zet je aan tot actie en leert je brein: ´ Dit wil ik vaker doen´.
Dopamine motiveert je. Het koppelt gedrag aan verwachting en beloning. Daarom noemen we het ook wel een interne motivator.
Goed om te weten:Dit kan gezond zijn (zoals bij sporten of iets leren), maar ook doorslaan (zoals bij verslaving of eindeloos scrollen).
De dubbelrol van dopamine: Rem en gaspedaal
Dopamine heeft een interessante dubbelrol: Het kan je zowel helpen om stil te staan als om in actie te komen. Hoe dat zit? Dat hangt helemaal af van waar in je brein het actief is.
In sommige gebieden helpt het je om na te denken en impulsen te beheersen. In andere gebieden geeft het juist gas: het maakt je alert op beloning, prikkels en plezier.
- De rem - In je prefrontale cortex (het deel dat plannen maakt en beslissingen neemt), helpt dopamine je om na te denken en je impulsen te beheersen. Als ik goed geslapen heb en m’n hoofd helder is, merk ik dat ik makkelijker ‘nee’ kan zeggen tegen dat extra koekje of even checken van m’n mail als ik aan iets belangrijks werk.
- Het gaspedaal - In je beloningssysteem (zoals het striatum en de nucleus accumbens) doet dopamine juist het tegenovergestelde: Het maakt je gevoelig voor prikkels en beloont gedrag dat goed voelt. Heb ik veel aan m’n hoofd of ben ik moe, dan merk ik dat ik sneller blijf hangen in dingen als doelloos scrollen of ineens écht iets móét kopen wat ik eigenlijk niet nodig heb.
Kortom: Dopamine stuurt dus zowel je motivatie als je zelfbeheersing aan. Is het systeem in balans, dan werkt het fantastisch. Maar raakt het ontregeld, bijvoorbeeld door stress, slaaptekort of medicatie, dan kun je sneller doorschieten in impulsief gedrag of juist motivatie verliezen.
Voorbeeld
Een goed voorbeeld van hoe dopamine impulsen kan versterken, komt uit onderzoek bij mensen met Parkinson. Zij krijgen vaak dopamine-achtige medicijnen om beter te kunnen bewegen.
Maar bij een deel van deze mensen raakt het beloningssysteem in de hersenen daardoor juist overactief. Uit een meta-analyse blijkt dat tot wel 17% van hen een impulscontrolestoornis ontwikkelt, zoals dwangmatig gokken, kopen of eetbuien. (1)
En het gelukshormoon dan?
Soms hoor je dat dopamine het ‘gelukshormoon’ is, maar dat klopt niet.
Dopamine is geen hormoon én het zorgt niet direct voor geluk. Daar zijn stoffen als serotonine en endorfine voor.
Dit zijn de 9 functies van dopamine
Dopamine staat vooral bekend om motivatie en beloning, maar daar houdt het niet op. Het stuurt ook veel andere processen aan. Dit zijn de 9 belangrijkste functies op een rij.
- Beweging en motoriek - Dopamine helpt je om soepel te bewegen. Bij mensen met Parkinson gaat beweging bijvoorbeeld moeilijker, doordat er te weinig dopamine is. Met medicijnen komt dat proces weer op gang. Dat laat goed zien hoe belangrijk dopamine is voor je motoriek. (2)
- Motivatie en beloning - Dopamine geeft je de drive om in actie te komen. Uit hersenonderzoek blijkt dat dopamine vrijkomt op momenten dat je iets verwacht of bereikt wat belonend is. Zonder dat signaal wordt het veel moeilijker om gemotiveerd te blijven of doelen na te streven. (3) (4)
- Leren en onthouden wat werkt - Dopamine helpt je brein om te leren van dingen die goed voelen. Uit een grote meta-analyse blijkt dat mensen beter onthouden wat beloond werd, juist doordat dopamine het leerproces versterkt. Zonder dat effect is leren uit positieve feedback veel moeilijker. (5)
- Aandacht en focus - Dopamine helpt je om je aandacht erbij te houden. Een grote overzichtsstudie laat zien dat mensen met ADHD vaker genetische variaties hebben in dopamine-receptoren. Daardoor werkt het dopaminesysteem minder goed, wat kan zorgen voor concentratieproblemen en snel afgeleid zijn. (6)
- Hormoonbalans - Dopamine heeft een remmende werking op het hormoon prolactine. Dit hormoon stuurt onder andere melkproductie aan, maar speelt ook een rol in vruchtbaarheid en libido. Wanneer er te weinig dopamine is, stijgt het prolactineniveau, wat kan leiden tot klachten zoals melkafscheiding (zonder dat je zwanger bent), menstruatiestoornissen of verminderde zin in seks. (7)
- Slaap-waakritme - Dopamine speelt een belangrijke rol in het regelen van je dag-nachtritme. Overdag helpt het je om wakker en alert te blijven. De aanmaak van dopamine volgt een natuurlijk ritme dat wordt afgestemd op licht en je interne klok. Die klok zit in je hersenen en zorgt ervoor dat dopamine op het juiste moment actief is. Als dit systeem goed werkt, voel je je overdag energiek en kun je ’s avonds beter ontspannen en slapen. (8)
- Beslissingen nemen - Dopamine helpt je om keuzes te maken. Het speelt een rol in hoe je afweegt of iets de moeite waard is. Als je bijvoorbeeld moet kiezen tussen een veilige optie of een grotere beloning met meer risico, dan helpt dopamine om die keuze te sturen. Hoe actiever je dopaminesysteem is, hoe eerder je geneigd bent om risico’s te nemen voor een mogelijke beloning. (8)
- Impulsbeheersing - Dopamine helpt je om stil te staan bij je keuzes en niet meteen op een impuls te reageren. Maar als het beloningssysteem te actief wordt, kun je juist sneller toegeven aan verleidingen. Bij te veel dopamine op de verkeerde plek wordt het moeilijker om jezelf af te remmen. Ik merk dat bijvoorbeeld als ik te veel koffie drink en slecht heb geslapen, dan ben ik onrustig en veel sneller afgeleid. (1)
- Plezier ervaren - Dopamine zorgt er niet zozeer voor dat je iets leuk vindt, maar wel dat je het opnieuw wilt doen. Uit onderzoek blijkt dat dopamine vooral het verlangen (‘wanting’) aanstuurt, niet het directe plezier (‘liking’). Je brein leert zo: Dit was de moeite waard, dat wil ik nog een keer. Daardoor speelt dopamine een grote rol bij motivatie en verslaving. (10) (11)
Dopamine in het kort
Dopamine is geen simpel geluksknopje, maar een veelzijdige boodschapper die je gedrag, stemming en denkvermogen beïnvloedt.
Het stuurt je motivatie, helpt je leren, houdt je alert en bepaalt of je een impuls weerstaat of juist volgt.
Of dopamine een rem of een gaspedaal is, hangt af van waar in je brein het actief is en hoe goed het systeem in balans is.
Juist die veelzijdigheid maakt dopamine zó belangrijk en interessant.
Ebrina van der Bijl
Ebrina is voedingsdeskundige met een diepe toewijding aan gezonde voeding en een duurzame levensstijl, gevestigd in het prachtige Portugal. Haar passie voor natuurlijke en biologische producten vormt de kern van haar werk. Met een achtergrond in Voeding & Diëtetiek en ervaring in productontwikkeling en tekstschrijven, vertaalt ze complexe wetenschappelijke informatie naar praktische adviezen voor een gebalanceerde levensstijl.
Gebruikte bronnen
- Molde, H., Moussavi, Y., Kopperud, S. T., Erga, A. H., Hansen, A. L., & Pallesen, S. (2018). Impulse-Control Disorders in Parkinson’s Disease: A Meta-Analysis and Review of Case–Control Studies. Frontiers in Neurology, 9. https://doi.org/10.3389/fneur.2018.00330
- Xing, Y., Tench, C., Wongwandee, M., Schwarz, S. T., Bajaj, N., & Auer, D. P. (2019). Coordinate based meta-analysis of motor functional imaging in Parkinson’s: disease-specific patterns and modulation by dopamine replacement and deep brain stimulation. Brain Imaging And Behavior, 14(4), 1263–1280. https://doi.org/10.1007/s11682-019-00061-3
- Weinstein, A. M. (2023). Reward, motivation and brain imaging in human healthy participants – A narrative review. Frontiers in Behavioral Neuroscience, 17. https://doi.org/10.3389/fnbeh.2023.1123733
- Mohebi, A., Pettibone, J. R., Hamid, A. A., Wong, J. T., Vinson, L. T., Patriarchi, T., Tian, L., Kennedy, R. T., & Berke, J. D. (2019b). Dissociable dopamine dynamics for learning and motivation. Nature, 570(7759), 65–70. https://doi.org/10.1038/s41586-019-1235-y
- Dugré, J. R., Orban, P., & Potvin, S. (2022). Disrupted functional connectivity of the brain reward system in substance use problems: A meta‐analysis of functional neuroimaging studies. Addiction Biology, 28(1). https://doi.org/10.1111/adb.13257
- Li, D., Sham, P. C., Owen, M. J., & He, L. (2006). Meta-analysis shows significant association between dopamine system genes and attention deficit hyperactivity disorder (ADHD). Human Molecular Genetics, 15(14), 2276–2284. https://doi.org/10.1093/hmg/ddl152
- Dekkers, O. M., Lagro, J., Burman, P., Jørgensen, J. O., Romijn, J. A., & Pereira, A. M. (2009). Recurrence of Hyperprolactinemia after Withdrawal of Dopamine Agonists: Systematic Review and Meta-Analysis. The Journal Of Clinical Endocrinology & Metabolism, 95(1), 43–51. https://doi.org/10.1210/jc.2009-1238
- Kim, J., Jang, S., Choe, H. K., Chung, S., Son, G. H., & Kim, K. (2017). Implications of Circadian Rhythm in Dopamine and Mood Regulation. Molecules And Cells, 40(7), 450–456. https://doi.org/10.14348/molcells.2017.0065
- Freels, T. G., Gabriel, D. B. K., Lester, D. B., & Simon, N. W. (2019). Risky decision-making predicts dopamine release dynamics in nucleus accumbens shell. Neuropsychopharmacology, 45(2), 266–275. https://doi.org/10.1038/s41386-019-0527-0
- Berridge, K. C., & Robinson, T. E. (2003). Parsing reward. Trends in Neurosciences, 26(9), 507–513. https://doi.org/10.1016/s0166-2236(03)00233-9
- Triscoli, C., Croy, I., Olausson, H., & Sailer, U. (2014). Liking and wanting pleasant odors: different effects of repetitive exposure in men and women. Frontiers in Psychology, 5. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2014.00526
